Di tích khảo cổ Sơn Vi (Xếp hạng quốc gia năm 2008)
Di chỉ khảo cổ Sơn Vi được phát hiện vào tháng 3/1968 tại địa điểm gò Rừng Sậu, xã Sơn Vi. Với những đặc trưng tiêu biểu được phát hiện lần đầu tiên ở Sơn Vi nên được đặt tên cho nền văn hóa - Văn hóa Sơn Vi, là văn hóa cư dân thời đại hậu kỳ đồ đá cũ, sống cách ngày nay khoảng 3 đến 1 vạn năm TCN.
Các nhà khảo cổ học đã khẳng định: Đặc trưng nổi bật trong công cụ đá văn hóa Sơn Vi là việc sử dụng cuội sông, suối để chế tác công cụ. Đó là nguồn nguyên liệu tại chỗ được người xưa lựa chọn có hình dáng khá ổn định đối với từng loại hình và từng nhóm di vật. Công cụ đặc trưng của loại hình văn hóa Sơn Vi được chia làm hai nhóm: Công cụ cuội nguyên bao gồm chày, bàn nghiền, hòn ghè và nhóm công cụ cuội ghè đẽo. Trong các sưu tập hiện vật khảo cổ văn hóa Sơn Vi, nhóm công cụ cuội nguyên rất ít, nhóm công cụ cuội ghè đẽo có số lượng nhiều và loại hình phong phú, bao gồm: Những công cụ rìa lưỡi ngang, kích thước trung bình chiều dài từ 9cm đến 12cm, chiều rộng từ 7cm đến 9cm, lưỡi hẹp, thân dài, ghè ít lớp, góc lưỡi nhỏ. Với loại hình công cụ này cho thấy đã được cư dân Sơn Vi sử dụng kỹ thuật ghè đẽo là chủ yếu, những loại công cụ này thường được ghè vài nhát, ghè một lớp theo hướng, có đốc cầm dài. Cũng vẫn loại hình công cụ rìa ngang nhưng thân cuội cực ngắn, ghè sát đến phần đầu hẹp viên cuội được gọi là núm cuội, khiến cho viên cuội có đốc cầm cực ngắn (10,5 x 6,5 cm).
Những công cụ rìa lưỡi dọc với lưỡi dài, thân ngắn, ghè ít hoặc nhiều lớp, góc lưỡi hẹp hoặc lớn, loại công cụ này được làm từ loại cuội bầu dục dẹt, mỏng. Kỹ thuật ghè tạo một lớp lưỡi ghè mỏng chạy dọc theo chiều dài của viên cuội, kích thước chiều dài từ 11 cm đến 13cm, chiều rộng từ 3cm đến 6cm. Công cụ phần tư viên cuội được sử dụng kỹ thuật bổ cuội, chặt bẻ sau đó các loại công cụ này được sử dụng kỹ thuật ghè, đẽo tạo rìa tác dụng từ cuội bổ. Kỹ thuật chặt bẻ trong Sơn Vi tạo ra công cụ phần tư viên cuội (chiều dài từ 9cm đến 13cm, chiều rộng từ 5cm đến 8cm). Sử dụng công cụ từ cuội bổ chính là tận dụng nguồn nguyên liệu trong điều kiện khan hiếm và giảm thiểu quy trình ghè đẽo tạo rìa tác dụng.
Bộ công cụ rìa lưỡi xiên có kích thước chiều dài từ 7 cm đến 15cm, chiều rộng từ 4,7 cm đến 12cm làm từ cuội dẹt, ghè một mặt, thường cuội mỏng ghè ít lớp, cuội dày ghè nhiều lớp. Loại công cụ này còn được gọi là công cụ lưỡi lệch. Ngoài ra trong bộ sưu tập này còn có các loại công cụ hai rìa, ba rìa, công cụ mũi nhọn, công cụ đa rìa, một số mảnh tước, vẫn sử dụng kỹ thuật ghè đẽo là chủ yếu. Trong loại hình công cụ đa rìa kỹ thuật ghè được sử dụng để ghè hết một mặt lớn của vỏ cuội tự nhiên, được ghè từ một lớp đến nhiều lớp khác nhau tạo thành rìa cạnh sắc.
Như vậy, trong văn hóa Sơn Vi, kỹ thuật ghè đẽo được sử dụng chủ yếu trên hòn cuội tự nhiên, kết hợp với bổ cuội để tạo phần tư viên cuội làm công cụ trong điều kiện tận dụng nguyên liệu tại chỗ và kỹ thuật chặt bẻ là một thủ pháp đặc thù trong kỹ thuật Sơn Vi. Chặt bẻ là khâu thứ hai tiếp theo sau khi đã tạo ra được công cụ có rìa lưỡi. Chặt đôi công cụ rìa dọc để tạo ra được công cụ phần tư cuội, chặt đốc công cụ rìa lưỡi hẹp để tạo ra những chopper đốc ngắn và phẳng. Cũng vẫn sử dụng các kỹ thuật ấy đến văn hóa Hòa Bình đã có một bước phát triển hơn tạo thành rìu đá kết hợp với kỹ thuật mài. Các loại công cụ trên được cư dân Sơn Vi sử dụng hàng ngày như những loại dụng cụ chặt, cắt, đập, giã, nghiền trên các vật dụng sử dụng trong sinh hoạt hàng ngày như rau, cỏ, thịt thú rừng,... Từ những chứng tích về văn hóa Sơn Vi ta có thể hình dung đôi nét về cuộc sống của cư dân lúc đó: Họ sống trên những hang cao, đầu nguồn các con suối và đồi gò thấp, ven sông, dựa vào kinh tế săn bắt hái lượm, chưa có kinh tế sản xuất nông nghiệp, chưa biết làm đồ gốm.
Cho đến nay các nhà khảo cổ học đã phát hiện trên cả nước có 230 địa điểm liên quan đến nền văn hóa Sơn Vi, trong đó, nhiều nhất ở tỉnh Phú Thọ 105 địa điểm. Tại Phú Thọ, văn hóa Sơn Vi tập trung chủ yếu tại vùng ngã ba sông, đồi gò của các xã thuộc huyện Lâm Thao (Sơn Vi: 7 địa điểm; Tiên Kiên: 6 địa điểm; Cao Xá: 4 địa điểm; Xuân Huy: 3 địa điểm; Xuân Lũng: 7 địa điểm và thị trấn Lâm Thao: 7 địa điểm). Ngoài ra, còn có ở vùng đồi gò dọc bờ sông Thao và sông Lô thuộc các huyện: Thanh Ba, Hạ Hòa, Đoan Hùng, Cẩm Khê, Phù Ninh, Tam Nông,...
Trong kho tàng di sản vô giá về thời kỳ Hùng Vương dựng nước và giữ nước, Sơn Vi - Lâm Thao vinh dự, tự hào có di tích khảo cố mang tên nền văn hóa Sơn Vi, là một trong những trung tâm thời đại đá cũ của Việt Nam, giúp các nhà khoa học khẳng định một cách chắc chắn về nguồn gốc của con người thời kỳ tiền Hùng Vương và Hùng Vương trên vùng đất cổ của Tổ quốc.
(Nguồn sưu tập: Kỷ yếu Di tích lịch sử văn hóa Lễ hội truyền thống tiêu biểu huyện Lâm Thao năm 2019).