Đình Do Nghĩa (Di tích kiến trúc nghệ thuật được xếp hạng quốc gia năm 1990)
Đình Do Nghĩa thuộc thôn Do Nghĩa, xã Sơn Vi, cách Khu di tích lịch sử Quốc gia đặc biệt Đền Hùng 5 km về phía Đông Nam. Đình Do Nghĩa thờ Thủy thần, hiệu là Đại Hải Công thời Hùng Vương, nằm trong hệ thống huyền thoại về các anh hùng khai sáng thời đại dựng nước, cách ngày nay gần 4000 năm. Đại Hải Công là con của Long Vương, đã có công dẹp Thục bảo vệ nhà Hùng được Vua Hùng phong là "Đại Hải Long Vương".
Đình Do Nghĩa được xây dựng vào đầu thế kỷ XVIII, hiện lưu giữ được tổng thể kiến trúc khá nguyên vẹn, gồm: Cổng đình, tòa Đại đình, sân đình được khép kín trong một khuân viên tường bao loan. Cổng đình được xây dựng kiên cố, bề thế, có một cổng chính và hai cổng phụ, được xây theo lối chồng diêm, hai tầng 8 mái, 4 đao cong. Tòa Đại đình nhìn từ xa như một con thuyền úp ngược, 4 mái đao đình cong vút giữa chốn thâm nghiêm, thoáng đãng, có kiến trúc kiểu chữ Đinh (J) gồm: Đại bái 5 gian 2 dĩ và Hậu cung 3 gian. Tòa Đại bái kết cấu 6 hàng chân cột, bộ khung liên kết cột - xà - kèo chắc khỏe, dưới có sàn đình (hiện không còn ván sàn). Hệ thống liên kết vì kèo theo lối "Thượng giá chiêng, chồng rường - hạ bảy", đòn tay xếp theo kiểu "Thượng tứ, hạ tam" tạo khoảng cách từ mặt nền đến tàu mái khá cao. Đặc biệt, đình Do Nghĩa được làm theo kiểu tàu đao lá mái, tiêu biểu cho truyền thống nhà cổ truyền Việt Nam cuối thế kỷ XVII đầu thế kỷ XVIII. Nghệ thuật chạm khắc gỗ cổ trang trí đình Do Nghĩa được các nghệ nhân tập trung thể hiện trên cách thức kiến trúc gỗ: Đầu dư, bảy, ván nong, vì kèo, câu đầu, cửa võng..., tạo cho ngôi đình bền vững về kiến trúc nhưng cũng rất thanh thoát, nhẹ nhàng về thẩm mỹ. Nghệ thuật trang trí đình Do Nghĩa chủ yếu là đề tài "Tứ linh" gắn liền với hình tượng Long, Ly, Quy, Phượng; đề tài "Long cuốn Thủy"... được thế hiện bằng kỹ thuật đục bong, chạm thủng tinh vi, điêu luyện miêu tả thế giới của các loại thủy tộc như ba ba, thuồng luồng...
Đình Do Nghĩa còn lưu giữ nhiều cổ vật có giá trị như: Thần tích ghi lại công trạng của vị thần Đại Hải Công đối với dân làng Do Nghĩa; 14 đạo sắc phong có niên đại: Vĩnh Thịnh thứ thất niên - năm 1711, Vĩnh Khánh nhị niên - năm 1730; kiệu bát cống, bộ chấp kích, bát hương sứ thời Nguyễn... làm phong phú giá trị lịch sử văn hóa của ngôi đình cổ. Lễ hội truyền thống đình Do Nghĩa được tổ chức vào ngày mồng 10 tháng Giêng, có rước kiệu, rước tượng Đại Hải Công từ đền Giếng Giá (cách đình khoảng 200m) về đình Do Nghĩa, tổ chức tế lễ. Hội làng Do Nghĩa xưa có trò múa "Trình đầu rối" do phường hát nhà tơ của làng trình diễn, ngoài ra còn có hát ống, hát nhà tơ; trò thi cỗ, mỗi mâm cỗ phải bày tám tầng bát đĩa được bốn người khiêng ra đình làng. Từng món chế biến, nấu nướng đều đạt tới trình độ nghệ thuật cao, như món cá hấp, uốn tròn trên đĩa trông như con cá sống đang bơi, mang cá xòe ra, mỗi vảy cá lại điểm một hột gạo nếp; có cỗ bày gà giả phượng; có cỗ, chim ngói xếp theo điển tích "Lã Vọng câu cá"; có cỗ hoa quả với phật thủ, bưởi, cam, quýt, chuối và hoa cúc, hoa hồng... tất cả đều được chế biến khéo léo bằng bột nếp.
Đình Do Nghĩa là hình ảnh mẫu mực của phong cách kiến trúc cổ truyền dân gian được ông cha kiến tạo kiến trúc ở địa thế đắc địa "Gối sơn, đạp thủy", trong không gian, cảnh quan, môi trường thoáng đãng, trung tâm chính trị văn hóa xã hội của cộng đồng làng xã. Đình Do Nghĩa cùng với hệ thống di tích của xã Sơn Vi: Chùa Phúc Ân, đền Giếng Giá, đình Sơn Vi, chùa Vĩnh Ninh, đình Nội... tạo nên dấu ấn lịch sử - văn hóa trường tồn với thời gian.
(Nguồn sưu tập: Kỷ yếu Di tích lịch sử văn hóa Lễ hội truyền thống tiêu biểu huyện Lâm Thao năm 2019)