Đình Sơn Vi (Di tích kiến trúc nghệ thuật được xếp hạng quốc gia năm 1991)
Đình Sơn Vi thuộc làng Sơn Vi (Sơn Vi có tên nôm là kẻ Vầy), được các bậc tiền nhân tạo dựng nằm ở trung tâm làng xóm, là nơi có cảnh quan thiên nhiên đẹp. Đình Sơn Vi quay về hướng Nam, trước mặt có ao rộng và cánh đồng bằng phẳng, tiếp giáp với xã Tứ Xã.
Đình Sơn Vi thờ Thành hoàng làng là 6 bộ tướng của Vua Hùng Duệ Vương (Hùng Vương thứ 18), dưới sự thống lĩnh của Tản Viên Sơn Thánh, đã có công lập đồn luỹ, giúp Vua Hùng dẹp giặc Thục. Khi giặc tan, nước yên, các bộ tướng cùng quân sỹ đã có công giúp dân làng khai hoang lập ấp... nên đời sau dân làng đã suy tôn các ngài là thần làng và được vua phong sắc là Thành hoàng. Dân làng xây miếu, lập đình để muôn đời thờ cúng và ghi nhớ công ơn.
Dân làng Sơn Vi có tục lệ kiêng kỵ không đặt tên và gọi tên húy của các vị Thành hoàng, phải gọi chệch đi, như: Quý là Quế, Minh là Miêng, Tam là Tơn, Sinh là Xanh... Hiện chưa có cơ sở tư liệu Hán Nôm cũng như kiến trúc gỗ để xác định niên đại xây dựng Đình Sơn Vi. Thời Lê, ngôi Đình làng Sơn Vi có quy mô kiến trúc kiểu chữ Công (I) đồ sộ đi vào câu ca truyền tụng trong vùng Lâm Thao: "Nhất đình Sơn Vi, nhì đình Tứ Mỹ, thứ ba đình Lời". Năm 1886, ngôi đình bị thực dân Pháp đốt cháy, cổ vật còn lại là đá ong kê chân cột có đường kính hơn 1m. Năm 1888, dân làng Sơn Vi dựng lại đình. Năm 1989, chính quyền và Nhân dân địa phương tu sửa lại kiến trúc như hiện nay. Đình Sơn Vi hiện có tòa hậu cung và hai nhà tả, hữu mạc, phía trước sân đình được lát gạch, Nghi môn tứ trụ được tu sửa năm 1989. Hậu cung đình Sơn Vi 3 gian, 1 chái, tiền đao hậu đốc, gian trong cùng tạo thượng cung - khám thờ. Ván trần hậu cung trang trí đề tài tứ linh "Long, Ly, Quy, Phượng". Hệ mái chồng diêm 2 tầng mái, với bờ đao cong vút, hệ khung vì được đánh bóng bào trơn, mộng sàm chặt khít, gia cố bền vững với bộ vì nóc kiểu thức chồng bồn, kẻ chuyền. Hai bên hậu cung là hai nhà tả mạc, hữu mạc có kiến trúc giống nhau gồm 3 gian, kiểu nhà hai mái, tường hồi bít đốc, kết cấu 4 hàng chân cột.
Đình Sơn Vi hiện còn lưu giữ một số cổ vật quý giá, như: Cổ vật chất liệu giấy (Ngọc phả viết bằng chữ Hán "Việt thường thị Hùng triều Sơn vi cung lục vị đại vương" do Nguyễn Bính soạn năm Hồng Phúc nguyên niên - năm 1572, Hàn lâm viện Đông các đại học sỹ sao lại năm 1851 đời vua Tự Đức cửu niên - năm 1856; 03 đạo sắc phong triều Nguyễn: Đồng Khánh nhị niên - năm 1887, Duy Tân tam niên - năm 1909 và Khải Định cửu niên - năm 1924; cổ vật chất liệu gỗ có giá trị nghệ thuật điêu khắc dân gian vào thế kỷ XVIII (Kiệu bát cống sơn son thiếp vàng với kỹ thuật đục bong, chạm thủng tinh xảo, được dân làng Sơn Vi tổ chức rước kiệu vào Đền Hùng dịp giỗ Tổ Hùng Vương ngày mùng 10 tháng Ba; án gian chạm nổi đề tài tứ linh "Long, Ly, Quy, Phượng"; sập thờ kiểu "Chân quỳ dạ cá", xung quanh chạm đề tài tứ linh, tứ quý, lá đề...).
Lễ hội cướp cầu, đánh phết làng Sơn Vi được tổ chức từ sáng ngày mồng 3 Tết gọi là lễ cầu đón Thánh Tản, đến chiều ngày mồng 5 Tết là lễ cầu tiễn Thánh Tản, gắn liền với truyền thuyết huyền thoại về các vị thành hoàng được thờ tại đình làng Sơn Vi. Đúng xẩm tối ngày mồng 5 Tết, khi lễ hội cướp cầu đánh phết chuẩn bị kết thúc, cũng là lúc có sự trùng hợp ngẫu nhiên của quy luật tự nhiên: Gió Đông Bắc bắt đầu thổi, làm tung bay những lá cờ thần vẫy về hướng núi Tản Viên. Dân làng Vầy (xã Sơn Vi) cùng reo lên, đốt ống lệnh tiễn Tản Viên Sơn Thánh về núi. Thấy vậy, dân làng Á (xã Bản Nguyên) cũng reo hò đánh trống, chiêng, để đưa Thánh Tản qua sông Hồng và dân làng Trúc Phê (thị trấn Hưng Hóa, huyện Tam Nông) liền lấy chày giã gạo khua inh ỏi để giã bánh dày, làm lương thực cho quân sỹ Tản Viên về núi. Từ đó có câu ca: "Sơn Vi đốt ống lệnh, Á há miệng, Trúc Phê đâm".
(Nguồn sưu tập: Kỷ yếu Di tích lịch sử văn hóa Lễ hội truyền thống tiêu biểu huyện Lâm Thao năm 2019)