1. Giới thiệu chung

Đền thờ Trạng Nguyên Vũ Duệ (còn gọi là đền thờ Trạng nguyên Tiết nghĩa) ở trung tâm làng Trình Xá (làng Trình Xá xưa gọi là kẻ Trịnh).

 (Khuôn viên Đền thờ Trạng Nguyên Vũ Duệ) 

Vũ Duệ người làng Trình Xá, tổng Vĩnh Lại, huyện Sơn Vi, phủ Lâm Thao, trấn Sơn Tây (nay là xã Vĩnh Lại, huyện Lâm Thao, tỉnh Phú Thọ); sinh ngày mùng 8 tháng Chạp năm Kỷ Mão - năm 1469. Vũ Duệ thuở nhỏ tên là Vũ Nghĩa Chi, được mệnh danh là “Thần đồng”. Năm 20 tuổi, ông đỗ đầu thi Hương, khoa thi Hội năm Canh Tuất, niên hiệu Hồng Đức thứ 21 - năm 1490, ông đoạt giải Trạng Nguyên. Tên tuổi Trạng nguyên Vũ Duệ đã được khắc ghi trên bia đá Văn Miếu Quốc Tử Giám. Ông làm việc nước từ đời Lê Thánh Tông tới các triều vua: Hiến Tông, Túc Tông, Uy Mục, Tương Mục, và Chiêu Tông. Ông làm việc từ chức tham phủ tới lại bộ thượng thư, đông các đại học sỹ, Trịnh Ý bỉnh văn, Thiếu bảo, tước Trình khê hầu. Thời Chiêu Tông đất nước suy tàn, tướng võ Mạc Đăng Dung thoán quyền, cướp ngôi vua. Ông không chịu nổi, tử tiết ngày 16 tháng tám năm Nhâm Ngọ - năm 1522.

Trạng nguyên Vũ Duệ với 55 tuổi đời, có 32 năm tận tuỵ làm việc nước giúp vua trị vì đất nước, góp phần đưa đất nước thời Lê Thánh Tông đến phồn vinh, thái bình. Ông là tấm gương sáng về truyền thống hiếu học, thương dân ái quốc, vì nghĩa lớn quên thân, bậc công thần tiết nghĩa thời Lê mạt. Quên mình cứu nước khi có biến cố để lại cho muôn đời sau tấm lòng nhân nghĩa, thủy chung với dân với nước.

Vũ Duệ đứng đầu trong số 13 vị đại quân trung thần tử tiết; là nhà danh nho đứng đầu hàng khoa bảng trong số 26 vị danh nho tỉnh Phú Thọ; là Trạng nguyên duy nhất của tỉnh Phú Thọ. Sau khi ông mất, dân làng lập đền thờ ông tại quê hương Trình Xá, Vĩnh Lại.

Về thơ văn Vũ Duệ có bài Đình Đối trong kỳ thi Canh Tuất (1490), bài phú “Tương đàn phú”, bài bạt “ Lan đình chiêm bạt ứng chế, 6 bài thơ Phụng hòa thơ Hoàng đế Lê Thánh Tông băng hà, thơ “Giá hạnh bảo châu cảm tác” và bài thơ “Co cuồng”… và nhiều giai thoại khác.

2. Văn hóa lịch sử

Theo hồ sơ xếp hạng di tích, sau khi Mạc Đăng Dung cướp ngôi vua, cảm động trước sự tuẫn tiết của Vũ Duệ, đã cho lập đền thờ ông. Như vậy, đền thờ Trạng nguyên Vũ Duệ  được khởi dựng vào đầu thế kỷ XVI - năm 1522. Về sau ngôi đền được nhà Hậu Lê xây dựng lại khang trang, quy mô bề thế hơn. Ngôi đền trước kia nằm bên bờ sông Hồng, quay theo hướng Đông Nam, cách cống Trịnh khoảng 150m. Sau này, do bờ sông sạt lở, cùng với việc dựng lại ngôi đền thờ Vũ Duệ, nhà Hậu Lê dưới triều Lê Anh Tông đã cho mang thi hài của ông về táng tại nội cung chính giữa ngôi đền. Đền được mang tên “Tiết nghĩa từ” nghĩa là đền thờ ông Tiết nghĩa. Ý nghĩa này gắn liền với sự kiện sau 24 năm ngày Vũ Duệ mất, tháng 11 năm Bính Ngọ (1556), vua Lê Anh Tông đã tuyên dương công trạng của 13 vị quan tử tiết và xếp Vũ Duệ đứng đầu.

Vào thời hưng thịnh của vua Lê Hiển Tông (1740 - 1786), đền thờ đã được trùng tu hai lần. Lần thứ nhất do tiến sĩ Nguyễn Mai, lúc đó làm trấn thủ Sơn Tây, lần thứ hai do tiến sĩ Lý Trấn Quán làm giám sát ngự sử thực hiện. Thời Nguyễn, đền thờ Vũ Duệ cũng hai lần di chuyển, xây dựng lại. Lần thứ nhất vào thời Minh Mạng, năm Ất Dậu (1825), chuyển đền từ bờ sông về xứ Cây Quân. Sau này, đền thờ Trạng nguyên Vũ Duệ cũng được tu sửa vài lần. Đến trước Cách mạng tháng Tám năm 1945, ngôi đền còn lại 2 gian hậu cung và 5 gian đại bái.

Năm 1948, đền thờ bị thực dân Pháp đốt cháy, năm 1998, nhân dân khởi công xây dựng lại. Đầu năm 2000, ngôi đền được khánh thành trên khu đất hiện tại. Năm 2017, ngôi đền được đại trùng tu, mặt bằng kiến trúc kiểu chữ Đinh, gồm 2 tòa: Tiền tế 3 gian 2 chái, kiểu nhà 4 mái đao cong và tòa Hậu cung 2 gian, 1 chái, bộ khung vì bê tông cốt thép.

3. Quần thể di tích

Sau 44 năm, tháng 11 năm Bính Ngọ - năm 1566, vua Lê Anh Tông đã tuyên dương công trạng tiết nghĩa của 13 vị đại thần tử tiết, xếp Vũ Duệ Vương hàng đầu. Nhà nước xây đền thờ kiến trúc “Nội công, ngoại quốc” tại ngõ Đông An, xã Trình Xá, tổng Vĩnh Lại, huyện Sơn Vi, phủ Lâm Thao xứ Sơn Tây (Nay là thôn Trình Xá, xã Vĩnh Lại, huyện Lâm Thao, tỉnh Phú Thọ).  Các nhà Lê, nhà Nguyễn đều ban sắc phong biểu dương uy linh và công lao, tử tiết của trạng nguyên Vũ Duệ.

4. Sự kiện lễ hội

Hàng năm ngày 16 tháng 8 âm lịch nhân dân làng Trình Xá tổ chức lễ hội đền quan trạng. Tế tại đền trạng nguyên Vũ Duệ khác với các nơi là chỉ tế một tuần (các nơi khác tế tam tuần). Mạc Đăng Dung là quan võ, Vũ Duệ là quan văn, hai vị thượng lai và tướng võ rất nhiều năm phò Lê. Khi Vũ Duệ tử tiết, Mạc Đăng Dung đã về tại Trình Xá và tế “Trạng nguyên Đoan Thính” tại đền “Trạng nguyên tiết nghĩa từ”.

(Các hoạt động diễn ra trong Đền thờ Trạng nguyên Vũ Duệ)

 Hiện nay các sắc phong đã bị hư hỏng do bão lụt và trải qua các cuộc chiến tranh. Các triều Mạc, Hậu Lê, Nguyễn đều có sắc phong công trạng của Vũ Duệ. Các cụ làng Trình Xá còn ghi chép lại được nội dung sắc phong thời Lê Cảnh Hưng năm thứ 44  - năm 1783, ngày 16 tháng 5. Ngoài ra, di tích đền thờ Trạng nguyên Vũ Duệ còn lưu giữ các hiện vật: Bức hoành phi, tượng Trạng nguyên Vũ Duệ, long ngai, đèn gỗ….

Huyện đoàn Lâm Thao